7) Specifika 1. světové války a vliv na následující mez. uspořádání
- 1. světová válka byla válečným konfliktem probíhajícím na evropském kontinentě od 28. 7. 1914 (sv. Anna) - do 11. 11. 1918 = střetnutí dvou bloků formulovaných na území Evropy
záminka : Sarajevský atentát na rakouského následníka trůnu Františka Ferdinanda d´Este a jeho manželku Žofii při návštěvě Sarajeva – atentátník : srbský student Gavrilo Princip (člen organizace Černá ruka
Dohoda a Trojspolek
- po zániku Spolku tří císařů spojujícím Německo, Rakousko - Uhersko a Rusko, vytvořilo roku 1879 Německo a Rakousko - Uhersko tzv. Dvojspolek = alianci namířenou proti Rusku, se kterým se Rakousko - Uhersko přelo o vládu nad Balkánem
- Rakousko - Uhersko začalo upevňovat svůj mocenský vliv, Rusko s tím samozřejmě nesouhlasilo, ale díky výborné zahraniční politice Otto von Bismarcka se podařilo spory mezi státy urovnat, obě mocnosti si území na Balkáně rozdělili a došlo i k obnovení Spolku tří císařů
- Itálie se tou dobou potýkala s řadou hosp. problémů a potřebovala pro sebe získat silného spojence - Rakousko - Uhersko –> k platnému Dvojspolku a Spolku tří císařů (do 1887) přibyla 20. 5. 1882 ve Vídni další aliance - vojensko - politické spojenectví Německa, Rakouska - Uherska a Itálie, Trojspolek
- členové se zavazovali nevstupovat do dalších seskupení namířených proti ostatním smluvním stranám + dohody o vojenské pomoci + deklarace, že aliance není zaměřena proti VB (o níž Německo uvažovalo, jako o možném dalším členu Trojspolku - nevydařilo se)
- Bismarckův pozdější nešetrný zásah vůči ruské ekonomice vedl k vystoupení Ruska ze Spolku tří císařů a ke vzniku spojenectví s Francií, která začala Rusko finančně podporovat; 1893/4 definitivně vytvořena rusko - francouzská vojenská smlouva - zajišťovala vzájemnou vojenskou podporu zemí v případě jejich napadení některým členem Trojspolku + základ pro vznik Dohody
- po vyřešení sporů o africké kolonie mezi Francií a VB došlo (po ústupku Fr.) k 1904 uzavření tzv. Srdečné dohody
- radikální úpadek Ruska vyčerpaného Rusko - japonskou válkou; pomoc poskytla Francie
- posílena Srdečná dohoda a 1907 podepsána anglo-ruské dohoda, která vedla k vytvoření Trojdohody - mocenského bloku namířenému proti Německu a Rakousko - Uhersku
- dohoda vytvořená mezi lety 1893 - 1907 znamenala definitivní rozdělení Evropy na dva bloky
- po vypuknutí 1. světové války se dohodové státy 3. 9. 1914 zavázaly neuzavřít separátní mír s Ústředními mocnostmi a klást mírové požadavky pouze po vzájemné konzultaci
- Itálie se po přelomu století stala velmi nespolehlivým partnerem; roku 1914 vyhlásila neutralitu a když se jí nepodařilo získat teritoriální ústupky od Rakouska, odstoupila roku 1915 od smlouvu s Trojspolkem, zapojila se do konfliktu na straně Dohody a vypověděla svým bývalým spojencům Německu a Rakousku - Uhersku válku
příčiny 1. světové války:
- napětí vycházející ze sporů Balkán (balkánské národy; Rakousko-Uhersko x Rusko x Turecko → Krymská válka, Rusko-turecká válka a
- Bismarckova politika se obávala francouzsko-ruského spojenectví a uzavřela roku 1879 spolek s Rak.-Uh., který se roku 1882 rozšířil o Itálii –> Trojspolek + tajná smlouva s Ruskem
- Německo bylo nejagresivnější, snaha o nové rozložení světa + ovládnutí středo-, východo-, jihovýchodního prostoru s pomocí R-U.
- smlouva s Ruskem nebyla po Bismarckově odchodu obnovena a Rusko, které se cítilo ohroženo, uzavřelo roku 1893 smlouvu s Francií –> budoucí Trojdohoda
- roku 1904 uzavřela VB tzv. srdečnou dohodu s Francií a roku 1907 s Ruskem –> Trojdohoda
- válka byla vyvrcholením rozporů panujících mezi Trojspolkem (Německo, Rakousko-Uhersko, Itálie) a Dohodou (VB, Francie, Rusko)
charakter:
o 1. střetnutí milionových armád v celosvětovém konfliktu – vlna nacionalistické nenávisti (živelnost + propagandy)
o do války zataženo 34 z 54 států světa (1,5 miliardy obyvatel, 70 milionů vojáků, z nich padlo
o hlavní tíha války v Evropě – rozhodující válčiště, zpustošené oblasti, oslabení mocností => zisky USA a Japonska => konec velkomocenského postavení Evropy ve světě
o totální charakter války, změna z bleskové (plánované) na zákopovou i týlovou válku (vliv na celý hospodářský život válčicích států)
o militarizace ekonomiky + řízené hospodářství
o dobyvačná válka
o morální devastace, dehumanizace vojáků i civilistů (pobyt v zákopech, krvavé boje)
cíle členů Trojspolku:
o Německo chtělo dosáhnou sloučení všech Němců do 1 státu, získat vedoucí moc, donutit Francii k odstoupení části území, vytvořit spolek zahrnující Rakousko, Belgii, Holandsko, Švýcarsko a Rumunsko a rozšířit kolonie v Africe o kolonie francouzs., portugal. a belgické
o Rak.- Uhersko chtělo připojit Srbsko, upevnit pozice na Balkáně a vyřešit svou vnitřní národností (slovanskou) otázku
- po zavraždění následníka habsburského trůnu Františka Ferdinanda D´Este v Sarajevu vyhlásilo Rak.-Uhersko Srbsku válku a Německo ho podpořilo, poté vyhlásilo válku Rusku, Francii a Belgii a v zápětí vyhlásila Německu válku VB
- Německá armáda zahájila útok na západní frontě (přes Belgii a Lucembursko do Francie) podle tzv. Schlieffenova plánu - plánu bleskové války
- Francie zastavila bleskový německý útok v bitvě na Marně a přešlo se na válku zákopovou (poziční - obrana převládá nad útokem, zátarasy z ostnatého drátu, dělová a kulometná palba)
- Rusko zastavilo postup spolkových armád, Rak.-Uh. dobylo Srbsko a obsadilo Bělehrad
- roku 1915 opustila Itálie Trojspolek a přidala se na stranu Dohody
- válčící státy usilovaly o získání dalších spojenců - ke spolku se přidalo Turecko a Bulharsko, k Dohodě Itálie, Srbsko, Řecko, Rumunsko i mimoevropské země (Japonsko)
- válka trvala nepředvídaně dlouho, vyčerpala hosp. i lidský potenciál národů - zavedeno válečné hospodářství (nucené zařazování obyvatelstva do výroby a prodlužování pracovní doby, řízené hospodářství, přídělový systém na potraviny a spotřební zboží)
- neúspěchy v boji a občanské nepokoje přivodily roku 1916/7 hosp., sociální a politickou krizi válčících států –> obrat ve válce, německé a americké (W. Wilson) pokusy o mír - neúspěšné
- dalším obratem ve válce byly revoluční události v Rusku a vstup USA do války (obě 1917)
- válka odhalila slabiny Ruska (nedostatek silnic a železnic, nedostatečný průmysl k zásobov. armády a uspokojení potřeb občanů) - lidé ztratili důvěru ve vládu a cara Mikuláše II., vypukly stávky a demonstrace (Únorová revoluce) –> car donucen abdikovat a o rok později s rodinou popraven –> vláda liberální Prozatímní vlády + vznik sovětů dělnických a vojenských zástupců tvořených radikálními socialisty - bolševiky vedenými V. I. Leninem - požadavek vlády sovětů bez Prozatímní vlády => Říjnová revoluce
- Rusko uzavřelo mír s Německem (velké ztráty území + průmyslu textil., želez. a těžebního)
- USA vyhlásily roku 1914 neutralitu, ale brzy se staly zásobárnou potravin, surovin a munice pro evropské státy (později pouze pro státy Dohody); začaly uvažovat o boji za demokracii a roku 1917 vyhlásily válku
- roku 1918 vyhlásil Wilson svých 14 bodů mírového programu poválečného uspořádání světa
- Německo (s malými zásobami potravin a munice) zahájilo válku totální a neomezenou námořní ve snaze porazit nepřátele dříve, než se na jejich stranu přidají USA
- v létě 1918 podniklo Německo poslední rozsáhlou ofenzívu na západní frontě, ale bylo odraženo a donuceno vrátit se na své hranice
- v září kapitulovalo Bulharsko a Turecko a došlo ke zhoršení situace Rakousko-Uherska, které se začalo rozpadávat a vznikaly nástupnické státy: Rakousko, Maďarsko, Československo, Polsko, Rumunsko a Jugoslávie
- v listopadu abdikoval německý císař a byla vyhlášena republika
- příměří bylo oficiálně uzavřeno 11. 11. 1918 v Compiegne ve Francii
velké bitvy: u Verdunu, na Sommě, u Yper, na Marně
vynálezy: ponorky (ponorková válka - narušování námořních tras a potápění zásobovacích lodí), letadla, tanky, konvoje, bojové plyny (yperit, chlor), spalovací motor (lehký, odolný, účinný), poč.
důsledky:
o
o materiální škody
o Německo bylo donuceno vydat námořnictvo a velkou část pozemních sil, propustit zajatce a zničit munici; základem reparací byl závazek Německa uznat dluhy své i svých spojenců
o spojenci obsadili německá území na západ od Rýna (Francie)
o mocenské postavení Francie se upevnilo, Anglie ztratila své postavení první světové velmoci
o došlo k rozbití monarchií existujících od roku 1815
- k novému uspořádání Evropy došlo na Pařížské konferenci r. 1919 - Versailleská mírová smlouva s Německem, smlouva ze Saint-Germain-en-Laye s Rakouskem
Situace v Evropě roku 1914
Pařížská mírová konference
- 18. 1. 1919 (den vzniku Německého císařství)
- zástupci 27 států a 5 britských dominií (chybí představitelé poražené koalice ústředních mocností a Sovětského Ruska) - státy se všeobecnými a s omezenými zájmy
Řídícím centrem Nejvyšší rada (Rada pěti - VB, USA, Fr., It., Jap.)
- fr. premiér Georges Clemenceau
- britský ministerský předseda David Lloyd George
- prezident USA Thomas Woodrow Wilson
- italský předseda vlády Vittorio Orlando
- japonský předseda císařského kabinetu Nobuaki Makina
+ Rada tří - W. Wilson, G. Clemenceau, D. J. George
klíčové: přístup k poraženým mocnostem – Fr. tvrdé mírové podmínky (prosazování tzv. Fr. míru - likvidace něm. hosp.); USA koncepce kolektivní bezpečnosti (podpora VB); VB manévrovala; Itálie se neangažovala, nakonec podpořila Fr; Japonsko orientace na Tichomoří
- pod tlakem revolučního dění v Bavorsku a Maďarsku Francie prosadila své
- revoluční vlna též v Německu - únor 1919 zahájen formativní proces tzv. Výmarské republiky
smlouva s Německem:
- 23. června Německé národní shromáždění ve Výmaru vyslovilo souhlas a 28. června 1919 ve Versailles ministr zahraničí Herman Müller smlouvu signoval
ujednání:
o Německo a jeho spojenci jsou odpovědni za všechny ztráty a škody
o Francii vrátit Alsasko-Lotrinsko
o Levý břeh Rýna po dobu patnácti let okupován spojeneckými jednotkami a z padesátikilometrového pásma pravého břehu staženy ozbrojené síly
o ztráta všech kolonií: VB a Fr se podělily o Togo a Kamerun; východní Afrika - VB, Belgie a Portugalsko; Německá jihozápadní Afrika – Jihoafrická Unie; tichomořské ostrovy na sever od rovníku – Japonsko; jihopacifické državy - mandátní území Austrálie a Nového Zélandu
o zrušení všeobecné branné povinnosti; profesionální pozemní armáda nesměla přesáhnout 100 000 mužů; válečné loďstvo - redukce, nesmí být ponorky
o rozpuštěn Generální štáb a Německo nesmělo vyvíjet a vyrábět „ofenzivní“ zbraně.
o výše reparací nebyla přesně určena
o anulace brestlitevkého a bukurešťského míru
mírová smlouva s Rakouskem: 10. 9. 1919 - zámek v Saint-Germain-en-Laye nedaleko Paříže
- potvrzena existence Rakouské republiky a nezávislých nástupnických států
- ČSR - historické hranice + zisk Vitorazska a Vlticka
- Itálie - Jižní Tyroly, Istrii a přístav Terst
- Království Srbů, Chorvatů a Slovinců - podle národnostní linie území v Korutanech, Kraňsku a Štýrsku; též Bosnu a Hercegovinu
mírová smlouva s Bulharskem: 27. 11. 1919 v Neuilly
- reparace 2,5 mld. zlatých franků
- Království SHS - část Makedonie
mírová smlouva s Maďarskem: 4.6. 1920 v Trianonu
- Československo - Slovensko a Podkarpatskou Rus
- Rumunsko - Sedmihradsko a část Banátu
- Království SHS - Chorvatsko, Dalmácii a zbývající teritorium Banátu
- Dunaj pod mezinárodní kontrolu
mírová smlouva s Tureckem: 10. 8. 1920 v Sevres
+ potvrzeny výsledky úsilí o zajištění územní celistvosti ČSR
+ 1920 uzavřely ČSR, Rumunsko a Jugoslávie tzv. Malou dohodu = původně obranný spolek proti Maďarsku (+ Polsku) - proti návratu Habsburků na trůn, o které usiloval Karel I.; později k zajištění mezinárodní politické a hospodářské stability v oblasti mezi Něm. a SSSR.